وجود تَرَک در بناها، پاسخی است که عمدتا به تنش‌ها و عوامل بیرونی داده می شود. نمی‌توان شتابان در خصوص تَرَک‌های پدیده آمده بر جسم بناهای تاریخی قضاوت کرد و رای به رخداد فرونشست صادر کرد، بلکه نیاز به پایش‌های ادواری و بررسی های دقیق وهمه جانبه دارد تا هرچه زودتر از زوال ارزشهای ذاتی آنان به هر دلیلی، جلوگیری به عمل آورد.
عوامل مختلفی مانند شرایط خاک، هوا، فرسودگی مصالح ساختمانی، رطوبت زمین، ریشه درختان، ساخت و سازهای زیرزمینی و افزایش بار بر اثر ساخت و ساز زیاد و همچنین عوامل محیطی بر روی سلامت آثار تاریخی تاثیرگذار هستند اما اگر قرار باشد که نتیجه‌گیری کنیم که ترک یک بنا صرفا به دلیل قدمت آن است سخت در اشتباه قرار گرفته‌ایم، هر چند ممکن است بخشی از ترک‌های سازه‌های تاریخی مربوط به نشست طبیعی خود سازه یا لرزش‌های غیر محسوس زمین باشد.
با توجه به مشاهده نشانه‌هایی از فرونشست در پیرامون و در قسمت های مختلفی از مرکز بافت تاریخی کاشان ، وجود ترک حاصل از فرونشست زمین، چندان نیز دور از ذهن نخواهد بود و بررسی های بیشتر کارشناسانه را هرچه زودتر طلب می‌کند که علت و ریشه ترک‌ها بر روی سازه‌ها علی‌الخصوص آب انبارها دقیقا کدام است.
در صورت رخداد فرونشست که بر اثر برداشت بی رویه منابع آب زیر زمینی است، این پدیده باعث از بین رفتن استحکام ساختمان ها و در نتیجه آسیب پذیری آنها در برابر زلزله می‌شود. باتوجه به اینکه سازه‌های تاریخی به دلیل قدمت، شکنندگی و حساسیت بالاتری دارند، قطعا در صف اول آسیب‌های ناشی از فرونشست می‌ایستند و قربانی می‌شوند.
پدیده فرونشست علاوه بر تأثیرات متعدد مخرب بر بافت‌های تاریخی،می‌تواند به صورت عاملی جهت تشدید ایجاد سیلاب و آسیب به خانه های قدیمی در بافت‌ها و محلات قدیم که مصالح ساخت آنها عمدتا خشت وگل و کاهگل و .. فاقد خروجی فاضلاب مناسب و درخور هستند، گردد. یکی دیگر از پیامدهای تشدید فرونشست زمین، تحریک صفحات زمین و گسل ها و در نهایت افزایش میزان زلزله است و عملکرد لرزه‌ای ساختمان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
با در نظر داشتن این نکته مهم که شهرستان کاشان از قدیم‌الایام در سیر تاریخ خویش با خطر زلزله (عموما حدود هر ۲۵۰ سال یک‌بار) دست و پنجه نرم کرده است، اهمیت بررسی این مسئله را دوچندان می‌کند. در صورت احتمال وقوع فرونشست، برخی آسیب ها عبارتند از: آسیب به تاسیسات داخل بافت، مسیرها، ساختمان‌ها، شبکه آبرسانی و برق و گاز، تخریب در الگوی جریان هیدرولوژی،کج شدگی و انحراف دکل‌های برق و فروچاله‌های داخل بافت، ایجاد ترک و شکست در ساختمان‌ها، ایجاد ناشاقولی به‌خصوص در سازه‌های وسیع و مرتفع و ..
اما ما قبل از بررسی علت بروز شکاف‌ها و ترک‌ها به داوری نمی‌نشینیم اما اهمیت پرداختن بدان را با توجه به وضعیت فعلی برخی از آب انبارهای کاشان را قبل از اینکه بیشتر دیر شود تذکر می‌دهیم. مورد دیگر برای بررسی مسیر قنوات قدیمی است که می‌تواند مورد توجه قرار بگیرد. قنات، یکی از قدیم ترین روش های استخراج آب های زیرزمینی و بخشی از میراث ملی ایرانیان که امروزه با پائین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و خشک‌شدن قنات‌ها، این کانال‌های زیرزمینی تبدیل به بحران در مناطق شهری گردیده، زیرا قنواتی است که در گذشته حفر شده و با رشد و توسعه شهرها بدون در نظر گرفتن حریم قنوات، در زیر بافت مدفون شده‌اند و امروزه این قنات ها عمدتا تخریب شده یا آماده تخری اند و یا به دلیل ورود فاضلاب شهری به درون آنها بصورت مسیر عبور فاضلاب درآمد اند که این مسائل موجب فرونشست زمین، کاهش مقاومت خاک و ایجاد نشست یا درز و ترک در ساختار کالبدی شهر گردیده است.
امروزه با توجه به ایجاد شبکه های فاضلاب شهری، خیابان‌کشی ها و توسعه شهر، بسیاری از این قنات ها تخریب و آب یا فاضلاب موجود در آنها در داخل زمین نشست کرده و به تدریج دریاچه‌ای از آب و فاضلاب را تشکیل داده است. این دریاچه‌ها با قدرت حل‌کنندگی بالا کریستال‌های نمک و گچ موجود در خاک را حل کرده و به تدریج پدیده فرونشینی در شهر اتفاق افتاده یا پتانسیل قابل توجهی را جهت فرونشینی به وجود آورده است.
در این خصوص موارد زیر بسط‌پذیر است: بررسی های محلی جهت شناسایی و تدقیق مشخصات قنات عبوری و پایدار سازی آن و اخذ گواهی تأیید اقدامات صورت گرفته به عنوان جزیی از ملزومات صدور پروانه ساختمانی و سایر مجوز های شهرسازی در املاکی که در محدوده عبور قنات قرار دارند؛ ملزم شدن مالکین به رعایت حریم قنات‌ها در صدور آتی پروانه های ساختمانی توسط شهرداری، الزامات و استانداردهای خاص سازمان نظام مهندسی برای ساختمانهای واقع در روی قنات و حریم آنها، انجام مطالعات و عملیات پایدارسازی و رفع خطر قنوات موجود و ..
ساروج به عنوان یکی از ملات‌هایی که در بناهای مرطوبی که ارتباط مستقیم با آب داشته است مورد استفاده قرار می‌گرفته است تا آب در سطوح بنا نفوذ نکند (به عنوان روکش و نه استفاده سازهای) و بایستی توجه داشت که خشکی طولانی مدت باعث می‌شود که ملات مذبورِ خشک شده ترک بردارد، فرو ریزد و راه برای زوال بنا هموار گردد. در این میان نشست نیز دور از ذهن نخواهد بود زیرا پایه‌‌ی برخی از بناهای تاریخی علی‌الخصوص سازه‌های آبی از مخلوط مصالحی اعم از ساروج، آهک و .. ساخته شده که با رطوبت سازگاری تام داشته و اگر رطوبت از مصالح در این بناها کسر شود، این بناهای تاریخی استحکام خود را به مرور زمان از دست خواهند داد و مجددا به زوال خواهند رسید.
بنابراین برای جمع بندی می‌توان اذعان داشت برداشت بی رویه‌ی آب از سفره های آب زیر زمینی می‌تواند منجر به فرونشست زمین و به عنوان یک تنش خارجی مرکزی یا پیرامونی به بنای آب انبارها آسیب برساند و از طرفی دیگر عدم وجود آب و رطوبت به مخازن و پایه‌ها و دیگر بخش های آب انبار می‌تواند به نوعی تنشی داخلی محسوب گردد و باز منجر به زوال این سازه ها شود و این زوال از مراحل ساده به شکل ترک‌های ساده و فروریزش‌های ساده شروع شده و تا تخریب پیش خواهد رفت.
لذا باید به صورت مرتب و ادواری سازه‌های تاریخی علی‌الخصوص اب انبارها مورد کنترل و پایش قرار بگیرند زیرا پس از پیدایش هرگونه نقصانی در این سازه‌ها چه ناشی از فرونشست،چه ناشی از هر عامل دیگری که در بالا ذکر شد بایستی سریعا طرح مسئله کرد و تمامی جنبه‌های احتمالی آسیب‌رسان به بنای مدنظر مورد کنکاش قرار بگیرد و از آسیب بیشتر جلوگیری شود زیرا بودجه‌ای برای صرف به این نقصان‌ها وجود ندارد و اگر اندک بودجه‌ای هم برسد، احتمالا خرج تزیینات ظاهری یا تعمیرات جزئی نقاط قابل رؤیت می‌گردد. برای مثال می‌توان به کار جالبی که این روزها انجام می‌شود و عبارت است از پرکردن حفره‌های ترک با گچ اشاره کرد و مراتب سطحی دیگری که انجام می‌شود به جای پرداختن به علت اساسی آن، بر تعداد ترک‌ها و آسیب‌ها اضافه خواهد شد و پی در پی و به مرور زمان به صورت نامحسوس و زیرپوستی بناهای تاریخی شهرمان را که هرکدام بخشی از هویت امروزین ما را شکل می‌دهند را از دست خواهیم داد.
اما ذکر این نکته خالی از لطف نخواهد بود که نشست ساختمانهای تاریخی می تواند متقارن یا نامتقارن باشد. در مواردی که کیفیت خاک زیر ساختمان در همه جا یکسان باشد نشست می تواند به صورت متقارن رخ دهد. اما در اکثر پی‌ها، نشست در نقاط مختلف فونداسیون سازه یکسان نیست و ساختمان دچار نشست نامتقارن می‌شود. در اثر این نوع از نشست، انواع ترک خوردگی‌های داخلی و خارجی سازه اتفاق می‌افتد. در برخی موارد که نشست نامتقارن حاد باشد بنا کامل کج می‌شود.
امیدواریم که با مطالعات تحقیقاتی مناسب در این زمینه و شناسایی عوامل آسیب هایی از این قبیل، مسئولین شهرستان بتوانند راهکارهایی را برای پیشگیری از آسیب‌های بیشتر و خسارت‌هایی را که به همراه دارد، مطرح کنند و راهکارهای مناسب کاهش یا حذف پدیده‌های مخرب را در برنامه ریزی های کلان شهری در اولویت قرار دهند.
به اختصار اما راه‌های مختلفی برای متوقف‌کردن نشست، از نظرتان می‌گذرد: سبک کردن بار وارد شده بر ساختمان، افزایش تعداد ستون‌های ساختمان، حذف عامل ایجاد نشست مانند رطوبت یا نشتی آب، افزایش مقاومت خاک زیر پی ساختمان به کمک تزریق مواد متراکم کننده و استفاده از دیوار برشی برای متصل‌کردن ستون‌ها به یکدیگر و ..
با امید آن‌که همه مسئولان عالی‌رتبه و تصمیم ساز شهرستان و همچنین بخش خصوصی و تشکل‌های مردمی در زمینه حفظ و حراست از مواریث تاریخی با ارزش شهرمان با یکدیگر همکاری و تعامل لازم را داشته باشند.
*پژوهشگر و فعال حوزه میراث فرهنگی کاشان
