کاشان آنلاین : حکایت آبانبارها در کاشان، حکایت سیستمی جالب در عصر خود و حتی اکنون و عام‌المنفعه برای تامین آب شرب مردم طی قرون گذشته و البته میراثی ارزشمند و در عین حال بسیار مظلوم واقع شده در عصر ماست.
امروز شاهد استقرار بالغ بر ۸۰ آب‌انبار قدیمی در محلات کاشان هستیم. این میراث عمدتا وقفی انتفاعی، پیوند جدایی ناپذیری از قنات دارد. وقف و امور خیریه به عنوان گزاره های دینی جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و تمدن اسلامی دارد.
متاسفانه امروزه تعداد قابل توجهی از آب‌انبارهای کاشان متروک مانده و راچینه آنها محلِ ریختن زباله، تخلیۀ نخاله و نگهداشت مصالح شده و به عبارتی جدای از آسیب‌ها، مکانی برای بروز انواع بیماری‌ها، رشد حشرات و ناقل میکروب شده است.
برخی در حریم آبانبارها ساخت و ساز می‌کنند و برخی نیز تصرفاتی روی مخازن آبانبارها دارند. با از بین رفتن هر آب انبار به عنوان میراث فرهنگی دینی ما، در حقیقت بخشی از هویت و اصالت فرهنگ وقف در این شهرستان مذهبی از بین می‌رود با این وجود با بی‌تدبیری کامل از طریق بهم ریختن ترکیب سردر و مسدود کردن صرف سردر یا بخش ورودی با میله‌های آهنینِ زمخت و ناهماهنگ با یکدیگر، این بناها از چرخۀ بناهای قابل استفاده خارج شده‌اند. هرچند تجربه نشان داده مسدود کردن ورودی با میله جدای از مخدوش‌کردن منظر زیباشناسی برای جلوگیری از مشکلات مذبور نیز چاره ساز نبوده است.
اشخاصی دیگر نیز پا را از این نیز فراتر گذاشته‌اند و تلاش می‌کنند تا این مکان‌ها را با بهانه‌هایی نظیر سقوط افراد و یا حتی با هدف افزایش و آزادسازی فضاهای عمومی و معابر آن را کاملاً تخریب کنند.
یکی از مشکلات اصلی در کنار فقدان هم‌گرایی مسئولین شهر برای مدیریت و حفاظت، فقدان ردیف اعتباری دولتی برای حفظ، احیا، نگهداری و مرمت آب‌انبارهاست و می‌طلبد که مردم و خیرینِ عصر حاضر در پاسداشت این سرمایه‌های ارزشمند تاریخی که پیشینیانِ نیک اندیش ما به احداث آنها اقدام کرده‌اند، کوشا باشند.
در این رهگذر اداره اوقاف به عنوان متولی اصلی وقف و امور خیریه نیز آب انبارها را به حال خود رها کرده و گاه در برابر تخریب آنها منفعل است، در حالی که بسیاری از این آبانبارها هنوز می‌توانند کاربری گذشته خود را داشته باشند و یا تحت شرایطی که گفته خواهد شد به مراکز فرهنگی هر محله تبدیل شوند.
وقف به دلیل تأثیرات همه جانبه و مختلفی که دارد، اگر در فرهنگ جامعه نهادینه شود بالطبع می‌تواند به عنوان یک عنصر پیشران در توسعه پایدار کشور محسوب شود. در کاشان حتی این بناهای تاریخی از داشتن تابلو یا مشخص بودن روی نقشه محروم هستند تا گردشگران و حتی مردم بومی بدانند کجا بخشی از شاهکار معماری یا تاریخ‌شان را می‌توانند مشاهده کنند.
بدون شک اولویت احیا با کاربری اصلی بنا خواهد بود، یعنی آسیب‌شناسی و فراهم‌کردن مقدمات آب‌گیری آب‌انبارهای سالم. سپس، در صورتی که بخشی از آب انبار به مانند سردر یا راه پله تخریب شده باشد می‌توان از مخزن آن برای ذخیرۀ آب در زمان قطع آب شهر یا زمان ترکیدگی لوله در زمستان، خشکسالی، قحطی، آبیاری فضای سبز یا تامین آب خودروهای آتش‌نشانی یا به عنوان سردخانه‌های عمومی شهر استفاده کنیم و یا در مواقع جنگ و بمباران شهرها و تخریب منابع و یا مسموم‌شدن آب توسط نیروهای دشمن و خرابکاران، می‌تواند بهترین جایگاه آب‌رسانی به مردم شهر باشد.
همچنین زمانی‌که استفاده از مخزن یا تنوره به دلایلی مانند سوراخ بودن یا ترک و .. میسر نیست، می‌توان آنها را به مراکز فرهنگی هر محله تبدیل کرد و جدای از استفادۀ ساکنین، آنها را با تمهیدات ویژه و اولویت بندی، به عنوان جاذبه های نقطه‌ای در مسیرهای گردشگری کاشان طراحی و سپس با آموزش به راهنمایان فرهنگی و معرفی این سازه ها در بروشور گشت‌های مسافرتی به کاشان، به راحتی آن را به بخشی از تجارب میراثی مسافران تبدیل و از منافع آن در جهت مدیریت و حفاظت هرچه بهتر خود سازه استفاده کرد.
مطمئناً اگر ملاحظات ایمنی(مقاوم سازی راچینه و..)و بهداشتی رعایت شود، جدای از بازدید گردشگران از این‌که از پلکان یک آب‌انبار به طور سنتی پایین بروند و آب بنوشند لذت خواهند برد و تجارب خوبی را برای خود رقم خواهند زد.
در این راستا پیشنهاداتی برای بهره‌وری از فضای آبانبارها در صورتی که قابل احیا و ابگیری نباشند ارائه می‌شود :
تبدیل آنها به موزۀ آب، نمایشگاه کتاب،عکس و اشیای قدیمی/ مرکز صنایع دستی/آمفی تئاتر فرهنگی/ کارگاه آموزشی / تالار سخنرانی و گردهمایی و تفکر/ کتابخانه و سالن مطالعه و ..
در مواقع اضطراری و به طور خاص در شهری همچون کاشان، زلزله می‌توان از فضای آبانبارها به عنوان یک سازه پدافند غیرعامل استفاده کرد. اکنون زمان آن فرارسیده تا به آبانبارها هویت و اعتباری دوباره بخشیده شود، زمان آن است که غبار فراموشی را از این وصیت نامه‌های ملموس تاریخ بزداییم و اگر آبی در آنها نمی‌ریزیم، حداقل غبار آنها را پاک کنیم و درهای‌شان را برای درس‌آموزان نسل کنونی باز بگذاریم.
*کارشناس ارشد مدیریت جهانگردی/ کنشگر حوزه میراث فرهنگی
فکر میکنم معرفی کردن بنا خیلی مهم باشه،خیلی ها از قدمت و تاریخی بودن آب انبارها اطلاع ندارن،یه شناسنامه میتونه خیلی به درد بخور باشه
خیلی خوب و مفید
دمت گرم آقا حسین گل
خیلی عالی و زیبا ،مقاله پر محتوی،ادامه دارد؟